De kerk van Adorp
De kerk van Adorp op een oude ansichtkaart. Bron: Eigen verzameling.
De kerk te Adorp
Tip: Klik op de foto's voor een vergroting die in een nieuw venster/tabblad wordt geopend.
Klik op het kruisje rechtsboven in het tabblad, waardoor je terugkeert naar het artikel; het tabblad wordt nu gesloten.
Historie van de kerk
In de gevel naast de voordeur prijkt het jaartal 1667. Dit is het jaartal van een verbouwing. De kerk is echter al veel ouder, getuige het bordje voor de kerk met als opschrift:
"Gebouwd in de eerste helft van de 13de eeuw. In 1667 verbouwd (nieuwe oostmuur, nieuwe westelijke ingang) en opnieuw ingericht. In de 19de eeuw bepleisterd. Een vrijstaande toren is in 1794 afgebroken. In de dakruiter[2] een luidklok uit 1618, afkomstig van Harssens[1]. Gaaf meubilair uit 1667. Orgel in 1898 door M. Eertman geplaatst; pijpwerk voor een belangrijk deel laat 17de-eeuws. In het koor is een uurwerk uit 1636 opgesteld. De kerk is sinds 1979 eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken."
De kerk van Adorp in 2023. Foto: ©Jur Kuipers.
Een stukje geschiedenis
De functie van de kerk en de plaats in de gemeenschap is in de loop der eeuwen nogal veranderd. Vroeger telt een gemeenschap pas mee als de parochie een eigen kerkgebouw heeft. Hiervoor heeft men toestemming van de bisschop nodig. Deze krijgt men als men kan voorzien in een drietal fondsen. Voor onderhoud van het kerkgebouw, voor levensonderhoud van de pastoor en voor de koster. De grondslag voor elk fonds bestaat uit een bepaalde oppervlakte land. Tegenwoordig heeft de kerk vooral een sociaal-culturele functie.
In de Middeleeuwen hebben de katholieke parochies van Adorp en Harssens naast elkaar bestaan. Nog in 1559 is er sprake van twee afzonderlijke parochies; ressorterend onder de proosdij, het district, Baflo binnen het aartsdiaconaat Frisia van het bisdom Munster.
In 1646 worden de hervormde gemeenten van Adorp en Harssens samengevoegd. Tijdens de Reformatie, door ondertekening van het traktaat van reductie, 1594, wordt de reformatie van bovenaf opgelegd, heeft Harssens al geen eigen predikant meer gekend. De collatoren, ofwel belangrijke personen die een predikant mogen benoemen, van Adorp gaan akkoord met een combinatie van 'haer pastorije' met die van Harssens. Om de derde zondag zal daar dan nog gepreekt moeten worden. Tot 1888 blijft het collatierecht in particuliere handen. De unieke collatie van Harssens is in de 16de eeuw in bezit van het geslacht Entens, als bewoners van de borg aldaar. In 1587 ontstaat een geschil over het collatierecht van de pastorie van Harssens. De zussen Peye en Ode, dochters van wijlen Peter Entens, claimen het collatierecht voor een nieuwe predikant. De abt en prelaat van het klooster te Selwert, Henricus Lonsen (Hendrik Lontzenius) bestrijdt dit recht, maar krijgt ongelijk. Het recht om predikanten te benoemen en te ontslaan blijft bij de bewoners van de borg.
In 1598 komen borg en daarop vallende rechten in bezit van Warmolt Hillebrandes en Catrijna Frijtema. In 1604 wordt Warmolt Hillebrandes door keizer Rudolph II te Praag in de adelstand verheven, Een fraai adelsdiploma met zegel van de keizer is in het Rijksarchief te Groningen aanwezig.
In de kerk hangen twee borden met belangrijke mededelingen. Het oudste bord bevat de volgende tekst:
"Het wapen van de Heerlijkheid Harssens die met Adorp een regtstoel uitmaakt, vanouds omgaande in acht beurten. Eveneens verenigd in het kerkelijke, berust de collatie bij opgemelde Heerlijkheid."
In 1252 worden rechtstoelen ingesteld. In een kerspel zijn soms meerdere klauwen of kluften. Elke klauw bestaat uit een aantal edele heerden, die de redgers leveren. Een edele heerd moet aan een aantal grazen voldoen; 1 gras = ± ½ ha-oppervlakte om een koe te voeden. Binnen een klauw wordt per ommegang recht gesproken. In Adorp is dit in 8 beurten.
De oudste opsomming van beurten in de rechtstoel Adorp en Harssens in het Klauwboek van Johan Tiassens luidt:
1598 Ailco Onsta
1599 Ailco Onsta
1600 Entens
1601 Westerwolde
1602 Ewsum
1603 Tamminga
1604 Entens
1605 Westerwolde en also weder omme.
Het andere bord (foto onder) bevat de namen van de predikanten vanaf 1596. Van voor dit jaar zijn enkele cureten en pastors bekend, b.v. 1371 Richardus cureet. Dit bord is na de laatste restauratie (1983-1990) door de plaatselijke middenstand en restaurateurs van de kerk geschonken. Het bord is in 1995 beletterd door Paul Raven, zoon van de bakker, later schilder J.Raven te Adorp.
De namen van de predikanten Adorp - Harssens
1596 - Henricus Zuidlarius
1623 - Marcus Marsmannus
1646 - Christophorus Hoorn
1673 - Lambertus Woelesius (tot 1690)
1692- Johannes Cornelius van Wullen
1707 - Johannes Post
1759 - Johannes Leeuwe
1762 - Nicolaus van der Tuuk
1768 - Rutger Adolf Bentheim
1775 - Johannes Hoisingh
1780 - Everhardus Stratingh
1830 - Albertus Muntinghe-Stratingh
1851 - Coenraad Hendrik Piccardt (van 30-11-1851 tot 1890)
1893 - Willem Cannegieter (tot 1922)
1925 - Hendrik Cornelis van Deelen
1929 - Hendrik Gerrit Cannegieter (tot 1941)
1943 - Willem de Jong
1946 - Everard Jean François Smits (tot 1961)
1966 - Jan de Groot
1970 - Ronald Albert Witvoet
1977 - Jelmer Koornstra (tot 1985)
1991 - Hendrik Schuur
Het kerkgebouw en het interieur
Oorspronkelijk is de kerk te Adorp een Romaans kerkje uit de 13de eeuw. De kerk heeft dan hoge kleine boograampjes en een losstaande toren. Sinds die tijd is er nogal wat veranderd aan de kerk. De belangrijkste jaartallen met veranderingen staan hieronder.
1667: Bij de verbouwing van 1667 heeft de kerk een heel ander uiterlijk gekregen. De kleine smalle rondboogvensters[3] zijn vervangen door grote glas-in-lood ramen. De noord- en zuidingangen zijn dichtgemetseld. De kerk krijgt een nieuwe ingang in de westgevel. Hier verdwijnt een raam. De oostelijke topgevel wordt afgebroken en een schilddakverbinding met het oude dak aangebracht. De huidige inrichting stamt hoogstwaarschijnlijk ook uit deze tijd.
1794: In dit jaar wordt de losstaande toren afgebroken. De westgevel wordt verbouwd. De bovenste helft wordt opnieuw opgemetseld. Waarschijnlijk in verrband met de plaatsing van een dakruiter op het westeinde van het kerkdak. De klok uit 1618 uit de afgebroken kerk van Harssens wordt in de toren gehangen.
1845-1855: De neo-klassieke pleistering van de buitengevels is waarschijnlijk van voor 1847, omdat uit dit jaar de oudste grafsteen in de muur dateert. De dakruiter wordt in 1849 door aannemer Jan Elderenkamp vernieuwd. In 1855 zijn de glas-in-lood ramen vervangen door ijzeren ramen. Een vrij grote nis in de kerk voor kaarsen of beelden wordt dichtgemetseld.
1899: In dit jaar heeft orgelbouwer, alias herbergier Marten Eertman te Noordwolde het huidige orgel gebouwd. In verband met verlaging van het orgelbalkon kan de toegangsdeur niet meer open. Men besluit het bovenste deel van de rondboogdeur af te zagen en in de nis vast te zetten.
De in neorenaissancestijl uitgevoerde tochtdeuren zijn in 1899 vervaardigd en voorzien van een fraai gietijzeren traliewerk.
1968: De binnenmuren worden door vrijwilligers afgebikt. Daarna heeft de plaatselijke aannemer Sikkens een nieuwe stuclaag aangebracht. Het plafond met de zolderbalken wordt zachtblauw geschilderd in plaats van de oude bruine kleur. Het meubilair wordt opgeknapt en de avondmaalstafel gerestaureerd. Het archief van de hervormde kerk wordt overgedragen aan de Groninger archieven.
1990: In 1979 is de kerk eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken geworden. In 1983 is begonnen met een jarenlange restauratie. Op 22 juni 1990 is de hernieuwde kerk weer in gebruik genomen. De gebruikers van de kerk hoeven niet meer onder het afdakje boven de toegangsdeur tegen vallend stucwerk van de voorgevel door. De kerk krijgt dan ook een keuken, een WC en centrale verwarming. Binnen en buiten wordt het stucwerk vernieuwd en geverfd. In het stucwerk binnen wordt aangegeven waar oude ingangen, vensters, een hagioscoop of nissen uit vroeger tijd zijn geweest.
Het interieur
Banken, preekstoel, koorafscheiding[4], doophekken van de dooptuin[5], offerblok en avondmaalstafel zijn laat 17de eeuws. In 1667 heeft er waarschijnlijk ook een inwendige vernieuwing plaats gevonden. De deuren en het meeste smeedwerk vallen ook onder deze verbouwing.
Onderwijs te Adorp
Naast de pastorale zorg en de armenzorg valt het onderwijs ook onder de verantwoordelijkheid van de kerk. Uit verschillende vermeldingen in het 'Rationale' kan worden afgeleid dat aan het klooster van Selwert een school verbonden is geweest. We weten dat een mannelijke kloosterling wordt uitbesteed bij een schoolmeester in Adorp.
Circa 1643 wordt Cornelis Jacobs genoemd als 'coster ende schooldienaar' in Adorp en Harssens.
Rond 1815 komt bij de functie van schoolmeester, koster en voorzanger die van organist bij. Dan krijgt de kerk voor het eerst een orgel.
Het orgel
In 1815 krijgt de kerk voor het eerst een orgel. Dit orgel wordt geplaatst door N.A. Lohman en Zonen[6] en bevat veel oud pijpwerk, deels gemaakt eind 17e eeuw, deels van de hand van Freytag[7] omstreeks 1800. Het oude pijpwerk kan afkomstig zijn van een huisorgel (± 1680) uit een geamoveerde, afgebroken, kerk, misschien die te Harssens.
In 1898 heeft Marten Eertman uit Noordwolde een nieuw orgel gebouwd. Bij de bouw maakt hij gebruik een groot aantal oude pijpen uit het orgel dat al in de kerk aanwezig is.
De laatste restauratie van het orgel is uitgevoerd door Mense Ruiter Orgelmakers te Zuidwolde. Het orgel is weer in gebruik genomen op 30 maart 1996.
Het heeft een mechanische tractuur, één manuaal, acht registers en een aangehangen pedaal[8].
Luidklok Harssens / Adorp
De 135 kilogram zware klok is in 1618 gegoten. Het opschrift van de klok luidt:
Henric Wegewart D.J. heft mi gegoten voor de van Harssens in Deventer anno 1618.[9]
Nadat de kerk te Harssens gesloopt is rond 1785 krijgt de klok een plaats in de dakruiter van de kerk te Adrorp. Nadat de klok bijna 200 jaar in de kerk te Harssens heeft gehangen, geeft de klok vanaf circa 1800 in de kerk van Adorp het ritme van werken, feesten en sterven aan.
In de Tweede Wereldoorlog is de klok naar Dedemsvaart vervoerd om later tot oorlogstuig omgesmolten te worden. Dit is niet gebeurd en zo komt de klok in 1949 naar Adorp terug. Omdat er een scheur in de klok zit is de klok jaren lang niet gebruikt In 1999 is de scheur in de klok gerestaureerd. De herstelde klok heeft het nieuwe millennium ingeluid. Ze luidt nu net als vroeger dagelijks om 8.00, 12.00 en om 18.00 uur.
Tekening van het torenuurwerk 'gemaakt door Thijs Puttersz in 1636. N.H. kerk te Adorp. Gerestaureerd opgesteld in de kerk. Kooi meten: H. 96cm, L. 116cm, B. 795cm, poten L. 295 cm.' Betreft een tekening naar een foto van Jan Hovinga uit Zuidlaren, november 199. Verder staat als datum maart 1995 vermeldt en getekend door K.T. Meindersma, opgenomen in zijn archief.
Torenuurwerk
In het koor van de kerk staat een oud torenuurwerk. Gemaakt door Thys Pyttersz. in 1636. (TxxP.1636).
Tot 1954 heeft dit uurwerk de tijd in Adorp aangegeven.
Eerst op een wijzerplaat met één wijzer. Later op vier wijzerplaten (alle windrichtingen) met elk twee wijzers.
Het uurwerk bestaat uit een tijdmetend deel (gaand werk ) en een slagwerkdeel.
Zowel het frame als de tandwielen en de verdere onderdelen zijn vervaardigd van smeedijzer.
Rond 1700 is het waarschijnlijk omgebouwd tot slingeruurwerk, octrooi Chistiaan Huygens 1657.
Zware stenen doen dienst als gewichten.
Grafzerken
In de kerk liggen 15 zerken, 8 in het koor en 7 in het middenpad. Deze zerken zijn weer tevoorschijn gekomen nadat de houten vloer uit 1905 uit het middenpad en het koor verwijderd is. De enige zandstenen zerk is van Albert Koenders, gestorven in 1561. Dit is de oudste zerk in de kerk. Hier ligt de kleinzoon van Albert Koenders, burgemeester van Groningen van 1550 tot 1558, gestorven in 1559/1560. De andere hardstenen zerken hebben de jaartallen 1645, 1655, 1656, 1680, 1729, 1758, 1764, 1769, 1773, 1776, 1828.
Albert Koenders
ALBERT KOENDERS ANo 1561.
Wapens: Rechts: Coenders. Links: Aickema.
N.B. Misschien nog aanwezig onder houten vloer. Vermeld: Provinciale bibliotheek van Friesland. Handschrift nr. 172. Blz. 91. GDW, blz. 96, nr. [261].
Swaantien Jans
ANNO 1729, DEN 8 MAY, IS DE EER- EN DEUGDSAAME SWAANTIEN JANS, HUYSVROUW VAN JAN HINDRIKS DE JON, SEER CHRISTELYK IN DEN HEERE GERUST IN HET TWEE EN VEERTIGSTE JAAR HAARES OUDERDOMS EN LIGT ALHYR BEGRAVEN. VERWACHTENDE EEN SALIGE OPSTANDINGE MET ALLE GELOVIGE IN CHRISIO JESU
GDW, blz. 153, nr. [567].
Egbert Everts
Geboortedatum: xx-xx-1712.
Datum overlijden: 29-10-1776.
Echtgeno(o)t(e) van: Aaltyn Schuringa.
Kerk te Adorp.
Grafaanduiding: schip 6.
Locatie graf: In de kerk.
Grafschrift:
1776 Den 29ste October is d Ersame EGBERT EVERTS in het 64ste Jaar Zijnes Ouderdoms mede Ouderling van Jesus kerk tot Adorp Zeer Christelik in den heere Gerust. Dit Vlees Nu Ter Aart Verteert, Aan den Was des Mannen Vlees, Doe God het Heeft Vermeent, God Seyde Tot den Mens, Maar Enkel Stof Site Ge, U Vlees Worde Wederom Aard, U Geest keert Weer tot me
Typografie: schrijfletter. Letter verdiept, verheven. Zerk: hardsteen. Afmetingen zerk: (l x b) 200 x 70. Type graf: liggende steen. Datum inventarisatie: 13-04-2015. Iconografie: Wapen schild met kroon. Schild: paard op terras. In terras drie klaverblaajes. Geheel in ronde cartouche omgeven met sierkrullen.
Wapen: Doorsneden: A. twee naar rechts gewende gezichtswassenaars naast elkaar; B. een naar rechts gewende gezichtswassenaar. En een scheldvoet beladen met drie klaverbladen naast elkaar. GDW, blz. 153, nr. [568].
Aaltyn Schuringa
Geboortedatum: xx-xx-1727.
Datum overlijden: 24-05-1773.
Echtgeno(o)t(e) van: Egbert Eeverts.
Kerk te Adorp.
Grafaanduiding: schip 7.
Locatie graf: In de kerk.
Grafschrift:
1773 Den 24ste Mayus is de Eerbare AALTYN SCHURINGA huisvrouw van Egbert Eeverts woonagtig tot Adorp in het 46ste Jaar haars Ouderdoms Zeer Christelijk in den Heer Gerust.
Hier rust een Deugtsaam Vrouw, Haar Af Geleide Leeden Vergaan Nu tot het Stof en Leggen Hier Beneden. Doe Sie tijt Perk Most treeden. Maar als een Godsbasuin Sal Slaan Om 't vlees te Doen Verrijsen Dat Sie en wie dan met elkaar Gods naam Mogen Prijzen en Eeuwig eer Bewyzen
Typografie: schrijfletter. Letter verdiept, verheven. Zerk: hardsteen. Afmetingen zerk: (l x b) 200 x 70. Type graf: liggende steen. Datum inventarisatie: 13-04-2015. Toelichting: Zelfde wapen alsop de zerk van Janes Schiuringa, deze ligt ook in het gangpad. Iconografie: Wapen schild met kroon. Schild met middenbalk, boven: twee wassenaren, onder: drie klaverblaadjes. GDW, blz. 153, nr. 568.
Marcus Marsmannnus
Datum overlijden: 06-02-1645.
Kerk te Adorp.
Grafaanduiding: koor 10.
Locatie graf: In de kerk.
Grafschrift:
ANNO 1645 DEN 6 FEBERWARY IS DE EEREWEERDIGE WELGELEERDE ENDE GODTSALIGE MARCUS MARSMANNUS PASTOR TOT ADORP EN HARSENS IN DEN HEERE ONTSLAPEN. PSALM 97. V 7, JJ BLIJDSCHAP COMT NA VEEL SMERTEN ALLEN OPRECHTEN HERTEN
Typografie: Latijns schrift zonder schreef. Letter verdiept, verheven. Zerk: hardsteen. Afmetingen zerk: (l x b) 200 x 85. Type graf: liggende steen. Datum inventarisatie: 16-10-2015.
Op het kerkhof:
Op het kerkhof buiten de kerk van Adorp ligt Coenraad Hendrik Piccardt begraven (rechter zerk op de foto). Hij is geboren op 13 januari 1825 te Oude Pekela en overleden op 5 oktober 1890 te Adorp, op 65-jarige leeftijd. In een eerste huwelijk is hij gehuwd geweest met Sieberdina Jannetta Oortwijn, geboren 7 juli 1826 te Groningen en overleden op 17 juli 1866 te Adorp op 40-jarige leeftijd. Het huwelijk heeft plaatsgevonden op 20 november 1851 te Groningen, Coenraad is dan 26 en Sieberdina 25 jaar. Na het overlijden van Sieberdina huwt hij voor de tweede keer met haar nicht Anna Petronella Oortwijn, geboren 22 mei 1833 te Garsthuizen, overleden 10 juni 1899 te Groningen (linker zerk). het tweede huwelijk vindt plaats te Groningen op 15 augustus 1567.
Uit het eerste huwelijk worden acht kinderen geboren en uit het tweede huwelijk
vijf. Alle kinderen zijn in Adorp geboren. De belangrijkste zoon is Mr. Sophius Coenraad Hendrik Piccardt die naast sigarenhandelaar ook advocaat is geweest.
Het is merkwaardig dat de vader van Coenraad ook met een Oortwijn gehuwd is geweest (Renske Jans).
Op de steen van Coenraad staat geen geboortedatum maar de datum waarop hij in Adorp predikant is geworden, namelijk 30 november 1851.
Rechts ligt de zerk van Coenraad en links die van
zijn tweede vrouw Anna Petronella. Foto: (c)Jur Kuipers.
Coenraad Hendrik Piccardt. Foto: (c)Jur Kuipers.
Links: Anna Petronella Oortwijn.
Foto: (c)Jur Kuipers.
Het wapen van
Coenraad Hendrik Piccardt op zijn grafsteen. (Officieel) in blauw een gouden adelaarspoot. Helmteken: een vlucht, waartussen een adelaarspoot. Dekkleden: blauw en goud. Foto: (c)Jur Kuipers.
Huidige gebruik van de kerk
In 1979 is de kerk eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) geworden. Sindsdien wordt de kerk beheerd door een beheerscommissie. Deze commissie verhuurt het gebouw. Er worden in het gebouw kerkdiensten, exposities, concerten, uitvoeringen, koorrepetities, begrafenissen en andere activiteiten gehouden. De kerk vervult nog steeds een belangrijke functie in het dorp.
Alle foto's zijn gemaakt door ©Jur Kuipers, 2023, waarvoor dank
Noten:
1 Een dakruiter is een torentje op de nok van een gebouw, vaak een kerk. Als ze op de kruising of viering van het gebouw staan, worden ze vieringtoren of vieringsdakruiter genoemd. In de negentiende eeuw komt men ze ook tegen in de villabouw.
2 'Overzicht van verdwenen en verplaatste parochiekerken in de provincie Groningen', in: Groninger Kerken 28, 2011, pagina 2.
3 Rondboogvensters zijn vensters waarvan de vensteropeningen door een rondboog worden bekroond. De rondboog als overspanning wordt in de oudheid en de middeleeuwen veel toegepast omdat de muren massief zijn geweest, en daardoor een hoog eigen gewicht als gevolg van de bovenliggende bouwdelen moeten dragen. De ronde boog verdeelt de druk rond de vensteropening. Rondboogvensters zijn kenmerkend voor de romaanse architectuur, maar zijn ook daarvoor en daarna veelvuldig toegepast.
4 Ook koorsluiting: De koorsluiting van een kerk is de afsluiting waarmee het koor eindigt. In een georiënteerde kerk is dit aan de oostzijde. Hier kan het koor op verschillende manieren eindigen, met een: rechte of vlakke sluiting, halfronde sluiting, driezijdige of veelhoekige sluiting of een vijftwaalfde sluiting
5 Een dooptuin of doophuisje is de door een doophek omgeven ruimte rond de preekstoel in Nederlandse protestantse kerken. Tot in de twintigste eeuw is de dooptuin een standaardonderdeel van de inrichting van de kerk. De dooptuin krijgt zijn naam omdat hier de doop wordt bediend.
6 Lohman is een Nederlands, van oorsprong Duits (Oost-Fries) geslacht van orgelbouwers uit de 18e en 19e eeuw. De Lohmans worden, met de bedrijven van de families Van Dam en Van Oeckelen, gerekend tot de belangrijkste 19e-eeuwse orgelbouwers voor Nederland boven de grote rivieren.
7 Heinrich Hermann Freytag (Hamburg, 1759 - Groningen, 14 april 1811 is een uit Duitsland afkomstige Nederlandse orgelbouwer die met name actief is geweest in Groningen, maar ook in Friesland, Drenthe, Overijssel, Holland en Zeeland. Hij bouwt zowel kerkorgels als kabinetorgels en een secretaireorgel binnen de Noord-Duitse orgelbouwtraditie.
8 Orgelsite, Adorp, Hervormde Kerk.
9 Henrick Wegewart, gietmeester, wiens geboorte- en sterfdata onbekend schijnen. Hij woont te Kampen, daarna Amsterdam, na de dood van Gerrit Koster, tot 'haren gietmeester' aanstelt. Hij levert in Noord-Holland veel werkstukken. Waarschijnlijk volgt de zoon de vader in de gieterij te Kampen op, terwijl te Alkmaar in de Sint Laurenskerk en in het accijnshuis twee klokken hangen, gegoten in 1628 en in 1630 door Kylianus Wegewart te Campen. In Deventer bloeit als gietmeester Willem Wegewart op, van wie o.a. Warmenhuizen een klok bezit met het jaartalr 1595. Na de dood van Coenraad Anthony, de Haagse gietmeester, wordt Willem Wegewart als zodanig aangesteld en na zijn dood door diens zoon Coenraad opgevolgd. Van 1616-1664 staat de familie Wegewart aan het hoofd van de Haagse gieterij. Zie: Bijdr. Bisdom Haarlem, XXXIV, 429-430. Uit: NNBW.
Bronnen:
- Pathuis/Alma, GDW, Groninger Gedenkwaardigheden, grafschriften bij de graven/foto's.
- A.de Groot: Inleiding op de inventaris van de archieven van de Hervormde Gemeente van Adorp en Harssens (1972).
- Tijdschrift Groninger Kerken- april 2004- blz. 51-54, Ada van Deijk: De kerk van Adorp.
- Tijdschrift Groninger Kerken – december 2000- blz.100-111. K.T.Meindersma: Het metaalwerk in de herv. kerk van Adorp, Het torenuurwerk van Adorp.
- Overzicht kerkelijk Kunstbezit van Adorp.
- Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis XXXIVI (1968). Mr. L.J. Noordhoff 'Het klauwboek van Johan Tiassens.'
- Inleiding op het archief 'Hervormde gemeente Adorp-Harssens', in de Groninger Arcieven, 200, 1653-1969..
- K.T. Meindersma, 'Het metaalwerk in de hervormde kerk van Adorp' en 'Het torenuurwerk van Adorp', blz 100-111 in Tijdschrift Groninger Kerken, december 2000.
- A.van Deyk: 'De kerk van Adorp', blz. 51 t/m 54 in 'Tijdschrift Groninger Kerken van de SOGK, april 2004.
